Ο ρόλος της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης στην Επιστημονική Επανάσταση

Εικ.1: Μαρτίνος Λούθηρος

Το κίνημα

Η θρησκευτική μεταρρύθμιση ήταν ένα θρησκευτικό κίνημα που εμφανίστηκε τον 16^ο αιώνα μ.Χ. στην Ευρώπη και είχε σημαντικές επιπτώσεις σε θρησκευτικά και κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά ζητήματα στο σύνολο της κοινωνίας. Ξεκίνησε επίσημα το 1517 από την Βιττεμβέργη ως αντίδραση  του γερμανού μοναχού Μαρτίνου Λούθηρου στην εξουσία του Πάπα. «Ο Πάπας, κατά το Λούθηρο, δεν είχε καμία εξουσία στο ζήτημα του Καθαρτήριου, αλλά ούτε και το σύστημα επαίνων ήταν θεμελιωμένο στην Καινή Διαθήκη.» (Γαβρόγλου, 2003, σ. 60).

Εκμεταλλευόμενοι την αντίδραση των λαϊκών στρωμάτων στη  χλιδή που διέκρινε τον ανώτερο κλήρο και στην ηθική διαφθορά πολλών ιερωμένων,  και έχοντας την υποστήριξη των τοπικών ηγεμόνων του βορρά οι οποίοι άδραξαν την ευκαιρία να αποδεσμευθούν από την παπική επιρροή,  οι προτεστάντες επεκτάθηκαν σε Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία και γενικότερα σε όλη την Ευρώπη εν μέσω συρράξεων και θρησκευτικών πολέμων.  

Στόχος των προτεσταντών ήταν η επαναφορά στις παραδοσιακές αξίες του Χριστιανισμού. Η Αγία Γραφή αποτελεί την μόνη αυθεντία και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους τους πιστούς, οι οποίοι έχουν την ελευθερία να την ερμηνεύουν κατά το δοκούν.  Υποστήριζαν την ιεροσύνη κάθε χριστιανού. Μόνο ο Θεός μπορεί να σώσει τον άνθρωπο, ενώ ούτε και ο πιο χαρισματικός δεν αξίζει μία θέση μεταξύ των εκλεκτών.

Η απάντηση των Καθολικών στο ρεύμα των προτεσταντών ήταν η αντιμεταρρύθμιση και η δημιουργία των ταγμάτων των Ιησουϊτών μοναχών και της Ιεράς Εξέτασης, με τα οποία προσπάθησε να ανακτήσει το χαμένο έδαφος.

Θρησκευτική μεταρρύθμιση και Πανεπιστήμια

Εικ.2: Πανεπιστήμια της Ευρώπης τον 16ο αιώνα 

Κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα και έως το 1500 λειτουργούσαν στην Ευρώπη ογδόντα περίπου πανεπιστήμια και  εξήντα οκτώ κλειστά κολέγια που δημιουργήθηκαν σε αυτά. (βλ. Εικ. 2) Ο κεντρικός πυρήνας των μαθημάτων ήταν τα λογικά, επιστημονικά και φιλοσοφικά έργα του Αριστοτέλη. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα εκείνης της εποχής είχαν δασκάλους λόγιους και φιλοσόφους με προέλευση κυρίως από τον κλήρο. Οι απόψεις του Αριστοτέλη για την φυσική φιλοσοφία ταίριαζαν με τις αναφορές στην Βίβλο σχετικά με την κεντρική θέση της Γης στο σύμπαν, όμως περιείχαν και επικίνδυνες απόψεις κατά τους θεολόγους (π.χ. σχετικά με την αιωνιότητα του κόσμου) και έτσι η διδαχή του Αριστοτέλη περιορίστηκε σε θέματα κυρίως λογικής και φιλοσοφίας στα περισσότερα Πανεπιστήμια. Στα χρόνια της αναγέννησης η ισχύς των Πανεπιστημίων υποχώρησε μπροστά στην ίδρυση πλήθους Ακαδημιών και Επιστημονικών Εταιριών και η διδασκαλία απελευθερώθηκε από τα δεσμά της σχολαστικής κατήχησης σε πιο ουμανιστικό πνεύμα ελευθερίας.

Κατά την μεταρρύθμιση η τοπική κοσμική εξουσία υποκατέστησε την εκκλησιαστική εξουσία των πανεπιστημίων. Οι προτεστάντες προσπάθησαν στις περιοχές τους να εισάγουν τις απόψεις τους στα ήδη υπάρχοντα εκπαιδευτικά ιδρύματα και όπου δεν τα κατάφεραν δημιούργησαν δικά τους. Πολλά πανεπιστήμια συνδέθηκαν με συγκεκριμένες θρησκευτικές ομάδες (στη Γερμανία, το πανεπιστήμιο της Βιττεμβέργης με το Λουθηρανισμό ενώ στην Ολλανδία με τον Καλβινισμό). Παρόλο το πνεύμα ελευθερίας και ουμανισμού τα Πανεπιστήμια άργησαν να δεχθούν την νέα επιστήμη και σχεδόν όλον τον 16^ο και 17^ο αιώνα συνέχισαν να διδάσκουν τον Αριστοτέλη. Δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να παραγνωρίσουμε την συμβολή στην εκπαίδευση και του καθολικού τάγματος των Ιησουϊτών οι οποίοι μέχρι το 1625 είχαν δημιουργήσει 450 κολέγια στην Ευρώπη και αλλού.  Στα 1700 οι ιησουίτες κατείχαν την πλειονότητα στις έδρες των μαθηματικών στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. (Numbers, 2009, σ.118)

Θρησκευτική μεταρρύθμιση και φιλοσοφία

Ο σχολαστικισμός που επικράτησε κατά τον μεσαίωνα, προσπάθησε να  συμβιβάσει την φιλοσοφία των αρχαίων κλασσικών Πλάτωνα και Αριστοτέλη με την μεσαιωνική θεολογία. Στην πρώτη περίοδο από τον 9^ο έως 12^ο αιώνα  δέσποζε ο ακραίος Πλατωνικός ρεαλισμός. Στη δεύτερη περίοδο κατά τον 13^ο αιώνα κυριαρχεί ο Αριστοτελισμός, οπότε την θέση του ρεαλισμού ως δεσπόζουσα φιλοσοφική θεωρία πήρε ο νομιναλισμός που είχε τις ρίζες του στον Αριστοτέλη. Τον 14^ο και 15^ο αιώνα ο σχολαστικισμός έπεσε σε παρακμή. (Μπιτσάκης, 2009)  Ο νομιναλισμός ο οποίος υποστήριζε ότι οι «καθολικές έννοιες» είναι απλά ονόματα τα οποία αντιστοιχούν σε σύνολο ομοίων αντικειμένων-καταστάσεων συνδέθηκε με τον εμπειρισμό που υποστήριζε ότι η αλήθεια που γνωρίζουμε είναι αποτέλεσμα των αισθήσεων και της εμπειρίας μας. Έτσι διευκολύνθηκε η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών.

Οι Προτεστάντες προσπαθώντας να αποσυνδεθούν από την παράδοση και την επίδραση των Καθολικών, επανέφεραν την αναζήτηση γνώσης στη μελέτη των  κλασικών έργων της αρχαιότητας. Μοιραία, μελετήθηκαν αρχαία μυστικιστικά κείμενα τα οποία έδωσαν ώθηση στην ανάπτυξη της μαγείας και της αλχημείας στις οποίες πρέπει να αναγνωρίσουμε την ανάπτυξη της πειραματικής τέχνης. Οι Προτεστάντες όμως αναζητούσαν μια θρησκεία απαλλαγμένη από την μαγεία, έτσι επιστράτευσαν και στράφηκαν σε μια νεοπλατωνική θεώρηση της φύσης.  Επειδή οι μορφές των σωμάτων εξαρτώνται αποκλειστικά από το θέλημα του Θεού ήταν ασεβές, όσο και αδύνατο, να δομηθεί η ιστορία της φύσης με βάση μια προσχηματισμένη γνώμη. Έτσι άθελά τους έτειναν προς τον εμπειρισμό.

Θρησκευτική μεταρρύθμιση και Φυσική φιλοσοφία

Όσον αφορά την σχέση της θρησκευτικής μεταρρύθμισης με τη νέα φυσική φιλοσοφία το πρόβλημα είναι αρκετά πολύπλοκο. Δεν μπορούμε να συνάγουμε ότι οι προτεστάντες ήταν πιο δεκτικοί προς την νέα επιστήμη σε σχέση με τους καθολικούς. «Ακόμα και στο λουθηρανικό πανεπιστήμιο της Βιττεμβέργης  ο κύκλος των Λουθηρανών με παρότρυνση του Φίλιππου Μελάγχθωνος υποτίμησε τις κοσμολογικές πλευρές του De revolisionibus (του Κοπέρνικου) όσο και οι Καθολικοί παρατηρητές. …Οι αστρονόμοι της Βιττεμβέργης προώθησαν τα μαθηματικά του Κοπέρνικου, αν και δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν δεκτικοί στην νέα κοσμολογία.» (Brooke,  1991, σ.116)

Σίγουρα θετικό ρόλο έπαιξε ότι αν κάποιος έτρεφε συμπάθεια προς την νέα επιστήμη θα ήταν πιο εύκολο να την εκφράσει δημόσια αν ήταν Προτεστάντης.  Παράδειγμα που κάνει φανερή την αντίθεση, οι διαφορετικές πορείες δύο υπέρμαχων της θεωρίας του Κοπέρνικου: του ίδιου του Γαλιλαίου και του ένθερμου εκλαϊκευτή του συστήματος στην Αγγλία John Wilkins. Ο Γαλιλαίος είδε το τέλος της ζωής του σε κατ’ οίκον περιορισμό ενώ ο Wilkins ως επίσκοπος. (Brooke,  1991)

Αντίθετα με τους  καθολικούς που υποστήριζαν την κυριολεκτική ερμηνεία των στίχων της Αγίας Γραφής που αναφέρονταν στον φυσικό κόσμο, οι μεταρρυθμιστές έλεγαν ότι η Βίβλος ήταν ο μοναδικός κανόνας και οδηγός για θέματα πίστης και συμπεριφοράς όχι όμως και για κάθε τι υπό τον ήλιο.  Έτσι γενικότερα δεν εξέφρασαν την αντίθεσή τους προς την νέα φυσική φιλοσοφία, ως ένα θέμα που δεν τους αφορά, αλλά και επηρεασμένοι ίσως από το αίσθημα ανταγωνισμού προς τους καθολικούς, οι οποίοι είχαν ανοίξει πόλεμο με το νέο σύστημα.

Κάθε πιστός προτεστάντης  απελευθερωμένος από τα πάσης φύσεως τελετουργικά της εκκλησίας, αφού αυτά δεν μπορούσαν να του εξασφαλίσουν τη σωτηρία,  έπρεπε να επιδιώκει επιμελώς μια θρησκευτική απασχόληση, να αποποιείται την υλική ικανοποίηση και να χρησιμοποιεί τον χρόνο του με τρόπο εποικοδομητικό.  Έτσι κατά τον Merton ο προτεσταντισμός έμμεσα ευνόησε την άνθηση της καπιταλιστικής επιχειρηματικότητας.  Αποτέλεσμα ήταν ότι η κοινωνική χρησιμότητα τόσο της επιστήμης όσο και της τεχνολογίας έβρισκαν όλο και περισσότερη αναγνώριση εκεί που κυριαρχούσαν πουριτανικές αξίες. (Brooke, 1991)  Έτσι ο προτεσταντισμός δημιούργησε ένα κοινό πού ήταν πιο δεκτικό σε προγράμματα βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου του ανθρώπου μέσω των πρακτικών επιστημών.

Συμπεράσματα

Κλείνοντας πρέπει να αναφέρουμε

την πολυπλοκότητα της εποχής και των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα σε κοινωνικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, φιλοσοφικούς παράγοντες. Ένα κύμα αλλαγών επικράτησε σε όλη την Ευρώπη. Η ήπειρος διαιρέθηκε πολιτικά, και θρησκευτικά. Υιοθετήθηκαν νέα μοντέλα συμπεριφοράς και νέος τρόπος σκέψης. Οι επιστημονική επανάσταση εξελίχθηκε παράλληλα ευνοημένη από το πνεύμα απελευθέρωσης. Τέθηκαν οι βάσεις για την άνοδο του καπιταλισμού και  της αστικής τάξης στα επόμενα χρόνια.

 κείμενο: Άγης Παπαδάτος

Βιβλιογραφία:

Γαβρόγλου, Κ. (2003)  Ιστορία της Φυσικής και της Χημείας. Πάτρα: ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ.

Brooke, J.H.  (1991) Επιστήμη και Θρησκεία (μτφ.  B. Βακάκη). Ηράκλειο (2008): ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Μπιτσάκης, Ε. (2009) Από την πυρά στον άμβωνα. Αθήνα:  Εκδόσεις Τόπος & Ιδίου

Numbers, R.L. ((2009) Ο Γαλιλαίος στη φυλακή. Μύθοι για την επιστήμη και θρησκεία. (μτφ. Μπαμπασάκης, Γιώργος-Ίκαρος). Τρίκαλα: Εκδόσεις Λογείον.